bitik: edebi metnler

Monday, January 03, 2005







Saturday, January 01, 2005

ايران‌ توركلرين‌ده‌ آتالار سوزو



ايران‌ توركلرين‌ده‌ آتالار سوزونون‌ توپلانماسي‌، نشري‌ و قلمه‌ آلما تاريخي‌

رضا همراز

Email: r_hamraz@yahoo.com

توركون‌ مثلي‌، فولكلورو دونيادا تك‌دير
خان‌ يورقاني‌، كند ايچره‌ مثل‌دير ميتيل‌ اولماز

اوستاد شهريار

توركون‌ مثلي‌
فارسين‌ غزلي‌

بير آتا سوزو

باش‌ اوجا خالقيميزين‌ شيفاهي‌ ادبياتي‌نين‌ بول‌، بول‌ ژانرلري‌ و نوع‌لاري‌ واردير. باياتيلار، تاپماجالار، اوخشامالار، نازلامالار،اويونلار، لايلالار و عنعنه‌لر اونلارين‌ كيچيك‌ مقياسدا اولان‌ بير حيصه‌لري‌دير. بونلاردان‌ علاوه‌ «آتالار سوزو» شيفاهي‌ ادبياتيميزدااوزونه‌ اوزل‌ بير يئر آچميش‌دير. خلقيميز بونلاري‌ سئوه‌-سئوه‌ اوخويوب‌، سينه‌دن‌ سينه‌يه‌ ان‌ اسكي‌ چاغلاردان‌ بوگونه‌ كيمي‌قورويوب‌ بير ده‌يرلي‌ امانت‌ كيمي‌ بو گونكو و صاباحكي‌ نسيل‌لره‌ چاتديرميشلار. بونلار ائله‌ سئويلميش‌ و منيمسه‌نيلميشلركي‌،شهرلردن‌ و كتدلردن‌ علاوه‌ محله‌لرده‌ده‌ بعضي‌ واريانت‌لاري‌ آزاليب‌، چوخالميشدير. اورنگ‌ اولاراق‌ بير سيرا يئرلرده‌ دئييرلر: «آشين‌سويوخلوغو ده‌نين‌ يوخسوللوغوندان‌ دير» حالبوكي‌، بيز تبريزلي‌لر دئيه‌ريك‌، آشين‌ دورولوغو ده‌نين‌ اولماماسيندان‌ يا(يوخلوغوندان‌) دير. بورادا قصديم‌ يوخدوركي‌ بيز دوز دئييريك‌ يا باشقالاري‌، آمما دئمك‌ ايسته‌ييره‌م‌ كي‌، آتالار سوزو خالق‌طرفينده‌ن‌ چوخ‌ چوخ‌ سئويليب‌ ايشله‌ ديلمه‌سينه‌ اساس‌، نئچه‌ دون‌دا ده‌ييشميشديلر. بورادا بير آنلام‌دا بلله‌نير. اودا بو كي‌، بونلارين‌ايفالاري‌ چوخ‌دور و خالق‌ بونلاري‌ چوخ‌ سئويب‌ و اونا گوره‌ هم‌ توي‌لاريندا ايشله‌دييرلر، هم‌ ياسلاريندا، همده‌ دانيشيقلاريندا. بيزيم‌«آتالار سوزو» چوخ‌ گمان‌ كي‌ باشقا خلق‌لرين‌ آتالار سوزوندن‌ درين‌دير. اورنگ‌ اوچون‌ فارسجا چوخ‌ ايشله‌نن‌ «مرغ‌ همسايه‌ غازه‌»سوزونه‌ باخاندا گوروروك‌، هئچ‌ واخت‌ قونشونون‌ تويوغو غاز اولا بيلمز. آما بيزده‌ بول‌-بول‌ ايشله‌نن‌ «قونشو آشي‌ ايچمه‌لي‌ اولار»سوزو واقعيت‌ده‌ن‌ قيراقدا اولا بيلمز. بو مثال‌دان‌ آيدين‌ لاشيركي‌، بيزيم‌ آتالار همه‌شه‌ سوزلرين‌ حساب‌-كيتاب‌ ايله‌ دئييب‌ و بيچيم‌سيز سوز ايشله‌تمه‌ميشلر.

آتالار سوزلرينده‌ن‌ زامانين‌ گئديشاتي‌دا تاثيرلي‌ اولموشدور. بو ظاهيرده‌ كيچيك‌ معنادا بويوك‌ سوزلر گاهدان‌ اسكيليب‌، گاهدان‌ ايسه‌آرتيريلميشلار. حتي‌ بير سيرا شاعيرلرين‌ بير بيتي‌ يا مصرعي‌ اصلا ضرب‌المثل‌ كيمي‌ده‌ اولموشدور. البته‌ بونون‌ ترسه‌سي‌ده‌ اولابيلميشدير. بير جمله‌نين‌ كي‌ معنا و آنلامي‌ چتين‌ نظره‌ گلير آز دئييليب‌ و ياواش‌-ياواش‌ اورتادان‌ قيراغا چيخميشدير. بونون‌ عينين‌بوگون‌ الده‌ اولان‌ «آتالار سوزو» كيتابلاريندا آيدين‌ جا گورمك‌ اولار. آتالار سوزلرينده‌ دونيالارجا سوز-صحبت‌وار. بو ظاهيرده‌كيچيك‌ آنلام‌دا بويوك‌ سوزلرده‌ بديعي‌ و يئني‌ فيكير و دوشونجه‌لر، ديني‌ و اخلاقي‌ آنلاملار، ديري‌ليك‌ طرزي‌، ديل‌چيليك‌، تاريخ‌و... دولودور. بو سوزلرين‌ ايزلرين‌ و آياق‌ يئرلرين‌ تاريخده‌ گورمك‌ مومكون‌ دور. آتالارسوزو هر ملتين‌ روحيه‌سي‌، فرهنگي‌، كيم‌لييي‌،تاريخي‌ و سايره‌سينين‌ آيناسي‌دير. بونلاري‌ يارادانلارين‌ بو گونه‌قدر 99 فايزي‌ حله‌ليك‌ تانينماميش‌دير. بلكه‌ده‌ بونلارين‌ياراديجيلاري‌ ائله‌ بو مسئله‌يه‌ يانيشديقدا دئيب‌لر كي‌، سوز صاحيبي‌ اولسه‌ده‌، سوز قالار.

بو كيچيك‌، گوزل‌ و قيسا سوزلرين‌ گوزل‌ليك‌لرينده‌ن‌ بيري‌ده‌ باشقا ديل‌لرده‌ن‌ تاثير له‌نيب‌ بير آيري‌ ديله‌ تاثير قويمالاري‌دير. بونلاري‌بير آز فرقلي‌ باشقا ديل‌لرده‌ گورمك‌ مومكون‌ اولور. اورنگ‌ اوچون‌ «بير گول‌ ايله‌ باهار اولماز» مثلي‌نين‌ منشائي‌ و كوكو بللي‌ دئييل‌ واوست‌ اوسته‌ بير چوخ‌ ديل‌لرده‌ و فرهنگ‌لرده‌ دئيلير. عالم‌لريميزين‌ يازديقلارينا گوره‌ آتالار سوزو «حياتين‌ مختلف‌ مسئله‌لرينه‌ عايدعبرت‌آميز مضمونلو قيسا كلام‌، حئكمتلي‌ سوزلر، خالق‌ مودريك‌ ليگي‌نين‌ بديعي‌ ايفاده‌سي‌، خالقين‌ دوهاسيني‌، يا خود خالق‌مودريك‌ليگي‌نين‌، خالق‌ ذكاء و دوشونجه‌سيني‌، خالقين‌ حياتي‌ تجروبه‌لرينين‌ نتيجه‌لريني‌ باشقا سوزله‌ خالقين‌ عمومي‌لشديريلميش‌تجروبه‌سيني‌ عكس‌ ائتديرن‌، خالق‌ دونيا گوروشونون‌، اونون‌ عملي‌ حيات‌ فلسفه‌سينين‌ خلاصه‌سي‌، قيسا و دولغون‌، ييغجام‌ و معنالي‌بير شكليلده‌ آفوريزملر حاليندا ايفاده‌سي‌، اجتماعي‌ تاريخي‌ حقيقت‌لرين‌ بديعي‌ ايفاده‌سيندن‌ عيبارت‌ اولان‌، سون‌ درجه‌ ييغجام‌،كونكرئت‌ حكيمانه‌ آفوريستيك‌ ايفاده‌لردير.»

بيلدييميزه‌ گوره‌ آتالار سوزونون‌ يازي‌ يا آلينما تاريخي‌، اسكي‌ بير تاريخه‌ قايدير. اورخون‌ يئني‌ سئي‌ آبيده‌لرينده‌ بو حئكمتلي‌سوزلرده‌ن‌ ايزلروار. داها سونرالار تورك‌ دونيا سينين‌ اويوندويو كاشغرلي‌ محمود، ده‌يرلي‌ كيتابي‌ سايلان‌ «ديوان‌ لغات‌ الترك‌» اثرينده‌بونلارين‌ 300 ده‌ن‌ چوخونا يئر آچميشدير. هابئله‌، عتبه‌الحقايق‌، قوتادغوبليك‌، دده‌قورقود، كوراوغلو و خالق‌ داستانلاريندادا آتالارسوزونه‌ بول‌-بول‌ راستلاشماق‌ اولور. بونلاردان‌ علاوه‌ شاعيرلريميزين‌ شعرلرينده‌ده‌ گئنيش‌ بير يئر آچيلميش‌ دير. شاعير علي‌ توده‌آتالار سوزونه‌ يئتيشركن‌ بئله‌ قلم‌ اله‌ آلير:

هره‌ بير يول‌ سئچدي‌ ساربانلار كيمي‌
آتالار سوزونه‌ وورولدون‌ سن‌ ده‌
سينه‌ سي‌ دالغالي‌ عمان‌ لار كيمي‌
گاه‌ جوشدون‌ گاه‌ داكي‌، دورولدون‌ سن‌ ده‌

* * *

گزدين‌ هر داغيندا هر دوزونده‌ سن‌
دوغما دياريندا دفينه‌ تاپدين‌
صراف‌ آتالارين‌ بير سوزونده‌ سن‌
اينجي‌ لرله‌ دولو، خزينه‌ تاپدين‌

* * *

دي‌ شكردن‌ شيرين‌ آتالار سوزو
هانسي‌ ايشيميزه‌ الفت‌ اولمايب‌
سويله‌، گويده‌ن‌ درين‌ آتالار سوزو
كيمه‌ درس‌ وئرمه‌ييب‌ عبرت‌ اولمايب‌؟

* * *

عومرون‌ فصيل‌-فصيل‌ باشا دولدوقجا
حكمت‌ سوراغيندا چئويك‌له‌ شيب‌ سن‌
مودريك‌ آتالارا بلد اولدوقجا
اوزون‌ ده‌ حياتدا مودريك‌له‌ شيب‌ سن‌

* * *

آتالار سوزونده‌ نغمه‌لر تكي‌
وطن‌ علوي‌ له‌شير، ملت‌ دانيشير
آتالار سوزونده‌ چشمه‌لر تكي‌
محبت‌ چاغلايير، غيرت‌ دانيشير

* * *

هر، قيز نشانيميز، اوغول‌ تويوموز
آتالار سوزو ايله‌ زينت‌له‌ نيب‌دير
ايستي‌ چوره‌ييميز، سرين‌ سويوموز
آتالار سوز و ايله‌ قيمت‌ له‌نيب‌دير

* * *

حلال‌دور امه‌يين‌، كشفين‌ عذابين‌
كووره‌ك‌ آتالارا، سرت‌ آتالارا
آتالار سوزو ايله‌ دولو كيتابين‌
عزيز خاطره‌دير مرد آتالار

آتالار سوزونون‌ توپلانما تاريخي‌ و مدّون‌ اولماسي‌ صفوي‌ دوورونه‌ قاييدير. محمد جبله‌رودي‌ كي‌ هيندوستاندا سلطان‌ عبداله‌ قطب‌شاه‌ ساراييندا ياشاييردي‌ آتالار سوزونون‌ توپلانماسينا داير يازير: «بير گون‌ بير مجلس‌ده‌ ضرب‌ المثل‌دن‌ سوز گئتدي‌. دانيشيق‌توركجه‌ و عربجه‌ده‌ اولدو. بير نفر فاضيل‌لردن‌ كي‌ او مجلس‌ده‌ وارايدي‌ دئدي‌، شاه‌ عباسين‌ امرينه‌ گوره‌ توركجه‌ آتالار سوزون‌ بيريئره‌ توپلاميشديلار. حالبوكي‌ بير كيمسه‌ فارسجا آتالار سوزونون‌ توپلاماسينا قول‌ قويماميشدير»

آتالار سوزو- توپلولاري‌نين‌ هاميسي‌، دئييم‌لر، دويوملار، مثل‌لر، اصطلاحلار و... ايله‌ دولودور. «آتالارسوزو» قيسا بير جمله‌لردن‌عيبارت‌ ديرلر كي‌، اجتماعي‌ بير ايش‌لري‌ آنلادارلار. اورنگ‌ اولسون‌ دئيه‌ «كور كورا نئجه‌ باخار، ا... اونلارا اوجور باخار»- ي‌گوسترمك‌ اولار. بونلارين‌ اوزون‌ قيسالاري‌دا اولار.

آناسينا باخ‌ قيزين‌ آل‌
قيراغينا باخ‌ بئزين‌ آل‌

آتالار سوزلرين‌ توپلايانلار تاسف‌له‌ هامي‌لاري‌، آتالار سوزلري‌ ايله‌ دئدييميز كيمي‌ مثل‌لري‌، دئييم‌لري‌، دويوملاري‌، اصطلاحلاري‌و... قاتيشديرميشلار. بير حالدا كي‌، بونلارين‌ هره‌سي‌نين‌ اوزونون‌ يئري‌ اولموشدور. دئدييميزكيمي‌ بونلار حكمتلي‌ سوزلردن‌ عيبارت‌ديرلركي‌، نسيل‌لر بويو، تجروبه‌لر اساسيندا مئيدانا گلميشلر. بايرام‌ طاهير بي‌اووا، ابوالقاسم‌ حسين‌زاده‌نين‌ توپلاديغي‌ آتالار سوزونه‌يازديغي‌ اون‌ سوزده‌ 30 دان‌ يوخاري‌ بونلارين‌ نوع‌ و ژانرلارين‌ ذكر ائدير. مقاله‌ ميزين‌ سونوندا ايران‌ تورك‌لري‌ ايچره‌ آتالار سوزونون‌توپلانماسي‌، نشري‌ و قلمه‌ آلينما تاريخينده‌كي‌ يازيميزي‌ كي‌ 3 حيصه‌يه‌ بولموشوك‌ بو سيرا ايله‌ تقديم‌ ائديريك‌.

1- ايراندا چاپ‌ اولان‌ و يا ايران‌ تورك‌لرندن‌ ايشله‌ين‌ و چاپ‌ اولان‌ آتالار سوزو
2- توپلانان‌ «آتالار سوزو» توپلولاري‌نين‌ چاپ‌ اولمايانلاري‌
3- متفرقه‌ توپلولاردا آتالار سوزو

امثال‌ توركانه

1-1 الده‌ اولان‌ و علم‌ عالمينه‌ تانينان‌ ان‌ اسكي‌ آتالار سوزو توپلوسو دور كي‌، بير جنوب‌ آذربايجانلي‌ طرفينده‌ن‌ ميلادي‌ 17 ينجي‌عصرين‌ سونلاريندا و 18 ينجي‌ عصرين‌ ايلك‌ چاغلاري‌ ماراغالي‌ عاباس‌ قولونون‌ «امثال‌ توركانه‌» سي‌ دير. بو كيتاب‌ بير اليازما كيمي ‌قورونسا دا، خوشبخت‌ليك‌له‌ ميلادي‌ 1996 ينجي‌ ايل‌ باكيدا رسول‌ اوغلو بويوكون‌ تشبثي‌ ايله‌ چاپ‌ و يايينلاندي‌. بو كيتابين‌ بيرينجي‌ مثلي‌ بئله‌ باشلانيب‌

ا... وار رحيمي‌ ده‌ وار و كوپه‌كين‌ كونلو كوپك‌لن‌ خوش‌ اولور - لا بيتير.

«دستان‌ داستان‌»

2-1 «دستان‌ داستان‌» فارسجا توركجه‌ و عربجه‌ بير متن‌ ديركي‌ - فراهانلي‌ ابوالقاسم‌ اوغلو علي‌ اكبر-ين‌ همتي‌ اله‌ قمري‌ 1322 ده‌يازيلميش‌ - قورتارميش‌دير. همين‌ كيتاب‌ 1378 ينجي‌ ايلين‌ پاييزيندا دوكتور رحيم‌ چاوش‌ اكبري‌-نين‌ همتي‌ ايله‌ تهراندا 741صحيفه‌ده‌ ايشيق‌ اوزوگوردو. بو كيتاب‌ كي‌ سهو اولاراق‌ آدي‌ «نامه‌ داستان‌ گلميشدير، دوكتور چاوش‌ اكبري‌نين‌ دوكتورا پايان‌نامه‌سي‌دير. فراهانلي‌ علي‌اكبر جوما گونو صفر آيي‌نين‌ 27 ينجي‌ گونو 1269دا فراهانين‌ «ساروق‌» قصبه‌سينده‌ آنادان‌ اولموش‌ و 60 ايل‌عومور سوردوكده‌ وفات‌ ائتميش‌دير. او «دستان‌ داستان‌» كيتابيندا بير چوخلو توركجه‌ آتالار سوزونه‌ يئر وئرميشدير. همين‌ كيتابين‌توركجه‌ مثل‌لرينده‌ن‌ بير نئچه‌ سينه‌ كيفايت‌ ائديريك‌.

1- اود هر يئرده‌ دوشسه‌ اوزونه‌ يئر آچار.
2- بير دلي‌ قويويا بير داش‌ سالار يوز بيليجي‌ چيخارتا بيلمز.
3- پيشيگين‌ آغزي‌ اته‌ چاتماز ديير ]پيس‌[ اييي‌وار.
4- ايت‌ هورر كروان‌ گئچر، ايته‌ هورمك‌ قالار.
5- اوزوه‌ اينه‌ باتير يولداشيوا (جوالدوز)
6- گودوش‌ گودوشادينده‌ اوزون‌ قره‌ اولسون‌ سوپايا اوزون‌ تنديره‌ سالي‌ خجالت‌دن‌.

امثال‌ حكم‌ در زبان‌ محلي‌ آذربايجان

3-1 آدي‌ اوسته‌ وئريلن‌ بو كيتاب‌ 50 ايل‌ بوندان‌ اول‌ 1332 ده‌ رحمتلي‌ علي‌اصغر مجتهدي‌نين‌ همتي‌ و تثبثي‌ ايله‌ كي‌ 2500هنده‌ورينده‌ آتالار سوزونو احتوا ائدير تبريزده‌ ايشيق‌ اوزو گوره‌ بيلدي‌. بو كيتاب‌ دونه‌، دونه‌ تبريزده‌ چاپ‌ و هابئله‌ 1985 ده‌ بركلي‌ده‌ دوكتور حسن‌ جوادي‌ و الهان‌ باشگوز-ون‌ اون‌ سوزلري‌ ايله‌ يايينلانميشدير. جنوب‌ آذربايجان‌دا چاپ‌ اولان‌ بو ايلكين‌ «آتالارسوزو» توپلوسو

آينايا نئجه‌ باخسان‌ اوزووي‌ هايله‌ گوره‌رسن‌، سوزو ايله‌ باشلانيب‌ و ييه‌ن‌ ايله‌ گييه‌نين‌ كين‌ ا... يئتيره‌ر.

ايله‌، 286 صحيفه‌ده‌چاپ‌ اولموش‌دور. «امثال‌ و حكم‌ در زبان‌ محلي‌ آذربايجان‌» سون‌ ايل‌لر تبريزده‌ «توركي‌ ديلينده‌ مثللر» آدي‌ ايله ‌يئني‌دن‌ باسيلدي‌. رحمتلي‌ مجتهدي‌ بو كيتابدا گلن‌ آتالار سوزونون‌ فارسجايا ترجمه‌سي‌ ايله‌ برابر بير سيرا شعرلري ‌ده‌ قئيد ائديب‌.

جامع‌ التمثيل

4-1 همين‌ كيتابي‌ توپلايان‌ ماكي‌لي‌ حاج‌محمدرحيم‌ نصرت‌ الملك‌ دير كي‌ بو آتالار سوزون‌ گونش‌ ايلي‌ 1334 ده‌ چاپ‌ ائتديره‌بيلميش‌دير. جامع‌ التمثيل‌ كيتابي‌

آللهينان‌ سازلاشان‌ هامي‌نان‌ سازلاشار. سوزو ايله‌ باشلانيب‌ و شوراكنده‌ توخوم‌ سپ‌مه‌ ايله‌ 25 ينجي‌ صحيفه‌ده‌ باشا چاتيب‌ و ايكينجي‌ فصلي‌ «از هر چمن‌ گلي‌» آدي‌ ايله‌ 23 ينجي‌ صحيفه‌دن‌ فارسجا باشلايب‌ و 36ينجي‌ صحيفه‌ده‌ سونا چاتير. دئمك‌ بو كيتابين‌ توركجه‌ بولومو فارسجادان‌ چوخ‌ اولموشدور.

آتالار سوزو يا گفتار نياكان‌

5-1 رحمتلي‌ يعقوب‌ قدس‌-ون‌ توپلاديغي‌ و اوچ‌مين‌ هنده‌ورينده‌ اولان‌ بو كيتاب‌ 1359 ينجي‌ ايلين‌ پاييريندا تهراندا نشر نويد طرفيندن‌ چاپ‌ اولموشدور. چوخ‌ تاسف‌لر اولسون‌ كي‌ بو كيتابين‌ ايكينجي‌ جلدي‌ يازانين‌ وفاتي‌ ايله‌ ايشق‌ اوزو گوره‌ بيلمه‌دي‌.آنجاق‌ وارليق‌ درگي‌ سينين‌ 79ينجي‌ سايسيندا بير موشتولوق‌ كيمي‌ او كيتابين‌ قالاني‌نين‌ وئريلمه‌سي‌ ذكر اولاراق‌ بير بخشي ‌ده‌ وئريلدي‌ امما يازيقلار اولسون‌ كي‌ آردي‌ كسيلدي‌. بو آتالار سوزونون‌ باشقا كيتابلارا گوره‌ فصيل‌لري‌ ايناملار، يئيب‌ ايچمه‌لر و...بولمه‌لري‌ دير كي‌ اوزلويونده‌ انترسان‌دير. يعقوب‌ قدس‌-ون‌ آتالار سوزو كيتابي‌

آتاما ياتاق‌ سالديم‌، گلدي‌ قالايچي‌ ياتدي‌. سوزو ايله‌ باشلانيب‌ و يوموشاق‌ يئرين‌ بئل‌داري‌ دير.مثلي‌ ايله‌ بيتير. بو كيتابدا مثل‌لرين‌ فارسجا آنلاملاري‌ وئريليب‌.

آتالار سوزو، عقلين‌ گوزو

6-1 همين‌ كيتابي‌دا ادبياتيميزين‌ يورولماز آراشديريجيسي‌ دوكتور حسين ‌فيض‌الهي ‌وحيد 66 ينجي‌ پاييزيندا تبريزده‌ نشرينه‌ موفق ‌اولموشدور. «آتالار سوزو، عقلين‌ گوزو» فارسجا 25 صحيفه‌ليك‌ اون‌ سوز ايله‌ برابر 5 صحيفه‌ده‌ توركجه‌ مقدمه‌ ايله‌ چاپ‌ اولموشدور. بو 109 صحيفه‌ليك‌ كيتاب‌ آت‌ ، آت‌ اولونجا، صاحبي‌ مات‌ اولار. سوزو ايله‌ باشلانيب‌، و يولدا يولداش‌، ائوده‌ قارداش‌. سوزو ايله‌ سونا چاتير.

آتا بابالار دئييب‌لر

7-1 بو كيتاب‌ 1370 ينجي‌ ايلين‌ ياي‌ فصلينده‌ تبريزده‌ علي‌ ظفرخواه‌ ين‌ همتي‌ ايله‌ ايشيق‌ اوزو گوره‌ بيلميشدير. 74 صحيفه‌ده‌ن ‌عبارت‌ اولان‌ «آتابابالار دئييب‌لر» كيتابي‌ آج‌ آپارار سوسوز گتيره‌ر، سوزو ايله‌ باشلانيب‌ و ييين‌ كيم‌ ايچن‌ كيم‌، سوزو ايله‌ بيتير. بو كيتابلا بوتون‌ آتالار سوزو واصطلاحلارين‌ فارسجا ترجمه‌سي‌ وئريليب‌.

ضرب‌ المثل‌لر

8-1 بو آدي‌ ايله‌ تانينان‌ كيتاب‌ 74 ينجي‌ ايل‌ تبريزده‌ زهره‌ خانيم‌ وفايي‌نين‌ همتي‌ ايله‌ 215 صحيفه‌ده‌ چاپ‌ و يابينلانميشدير. زهره ‌خانيمين‌ ترتيب‌ وئردييي‌ بو كيتاب‌ آباد اولاسان‌ خالخال‌ بيري‌ ياتار بيري‌ قالخار. مثلي‌ ايله‌ باشلاييب‌ و يورك‌ دانا نوختاسين‌ قييم‌ ائدر، له‌ سونا چاتير. آتالارسوزو حاقيندا بو كيتابدا نه‌ بير ترجمه‌ و نه‌ بير ايضاح‌ ذكر اولونمايب‌.

آتالار نقلي‌

9-1 توركمن‌جه‌ ايشق‌ اوزو گورن‌ «آتالار نقلي‌» كيتابين‌ مراد دردي‌ قاضي‌ 1376 ينجي‌ ايلينين‌ پاييزيندا چاپا يئتيرميش‌دير. بو 175صحيفه‌ليك‌ كيتاب‌دا آتالار سوزونون‌ يالنيز متن‌لري‌ وئريليب‌ و هئچ‌ بير ترجمه‌ ذكر اولونماميشدير. آتالار نقلي‌، حاجي‌ طلايي‌ ناشرلييي‌ طرفيندن‌ چاپ‌ اولموشدور.

ائل‌ سوزلري‌

10-1 توپلايان‌ محمدحسن‌ يوسفي‌، 1377 تهران‌

بو كيتاب‌ دئمك‌ خمسه‌ ماحالينين‌ آتالار سوزون‌ ايفا ائدير. بو آتالار سوزونون‌ باشقالارينا مزّيتي‌ بو اولا بيلر كي‌، كيتاب‌ ايكي‌ اليفبادااوخوجويا سونولور. عرب‌ كوكلو تورك‌ الفباسي‌ و لاتين‌ گرافيكاسي‌. بو اثرين‌ 225 صحيفه‌ عرب‌ الفباسي‌ ايله‌ و 56 صحيفه‌سي‌ ايسه‌ لاتين‌ گرافيكاسي‌ ايله‌ چاپ‌ و ياينلانميش‌ دير كي‌ عرب‌ الفباسيندا كي‌ سوزلر فارسجايا ترجمه‌لرينه ‌ده‌ يئر وئريلميش‌دير. بيرينجي‌ مثل‌ آت‌ اولور ميدان‌ اولماز، ميدان‌ اولور آت‌ اولماز. سوز ايله‌ باشلانسادا، 1478 ينجي‌ مثل‌ يوزدانان‌ پچاخ‌ دوزلتسه‌ بيرينين‌ دسته‌سي‌ اولماز. ايله‌ باشا چاتير.

آتالار سوزو

قاشقايي‌ توركجه‌سينده‌ ضرب‌المثل‌لر

11-1 بو ده‌يرلي‌ كيتابين‌ توپلاياني‌ «اسداله‌ مرداني ‌رحيمي‌» ديركي‌ 1378 ينجي‌ ايلده‌ 245 صحيفه‌ده‌ نشر اولموشدور. آتالار سوزو كيتابي‌ آبي‌ دونوم‌ پيريلار، باغير ساغيم‌ قورولار. مثلي‌ ايله‌ باشلانيب‌ و يئنگي‌ يوردا گئدنده‌، كهنه‌ يوردونگ‌ قدريني ‌بيلدنگ‌، له‌ باشا چاتير. قاشقايي‌ آتالار سوزونون‌ قاباق‌ قارشي‌سيندا اونلارين‌ فارسجا ترجمه‌لري ‌ده‌ وئريلميشدير.

دويست‌ و بيست‌ ضرب‌ المثل‌

12-1 بويوك‌ محبي‌نين‌ توپلاديغي‌ 220 ضرب‌ المثل‌ 79 ينجي‌ ايل‌ اوجا و قوجا تبريزده‌ 30 صحيفه‌ده‌ نشر اولموشدور. بو كيتابدا مثللر اساس‌ فارسجا و انگليس‌جه‌ وئريلسه‌لر ده‌ آنجاق‌ آراسيرا توركجه‌لره ‌ده‌ يئر وئريلميش‌دير.

فرهنگ‌ ضرب‌ المثل‌هاي‌ افشار آذربايجان‌

13-1 آذربايجان‌ افشاري‌لاري‌نين‌ ضرب‌ المثل‌ سوزلوگي‌ آدي‌ ايله‌ گئدن‌ بو كيتابي‌ علي ‌محمدي ‌برنجه‌ 79 ينجي‌ ايل‌ 293 صحيفه‌ده‌ تهراندا نشر ائتميشدير. بو گوزل‌ كيفيت‌ده‌ چاپ‌ اولان‌ كيتابدا اونجه‌، مثلين‌ اوزو، سونرا لاتين‌جه‌سي‌ و داها سونرا فارسجاآچيقلاماسي‌ وئريلميشدير. فرهنگ‌ ضرب‌ المثل‌هاي‌ افشار آذربايجان‌ آت‌ مينه‌نين‌ تانييار، ايله‌ باشلايب‌ و يئيله‌نيم‌ يئيلدي‌،داغيلانيم‌ داغيلدي‌، قوناغيم‌ گلدي‌، گئتدي‌. سوزو ايله‌ ده‌ سونا چاتير.

آتالار سوزونون‌ انكشافي‌

14-1 بو تدقيقي‌ ايشي‌ سورگون‌ تخلص‌لو محرم‌ پريزاد ايشله‌ ميشدير. بو اثرده‌ يازار، محمود كاشغري‌نين‌ ديوان‌ الغات‌ الترك‌ اثرينه‌ اييله‌نه‌ره‌ك‌ 233 آتالار سوزون‌ اوندان‌ چيخاريب‌ و بو گونكو ايشله‌لن‌ معادل‌لري‌ ايله‌ برابر 80 ينجي‌ ايلده‌ تبريزده‌ 248 صحيفه‌ده ‌چاپا يئتيرميشدير.

آتالار سوزو

15-1 «آتالار سوزو» باشليقلي‌ بو كيتابي‌ قوزي‌ بويوك‌ فولكلورچوسو ابوالقاسم‌ حسين‌زاده‌ ايللر اول‌ توپلاميش‌ و اوتايدا چاپ ‌اولموشدور. آنجاق‌ 1381 ينجي‌ ايلده‌ همين‌ كيتاب‌ جاويد كبير قاسمي‌نين‌ همتي‌ ايله‌ كوچورولوب‌ 289 صحيفه‌ده‌ تبريزده‌ ايشيق ‌اوزو گوره‌ بيلميش‌دير. بو كيتابدا وطنه‌ گلديم‌، ايمانا گلديم‌. سوزو ايله‌ باشلانميش‌ و مين‌ خالا ييغيلسا، بير آنانين‌ يئرين ‌وئرمه‌ز. له‌ سونا چاتير.

يوردومون‌ ديرلي‌ سوزلري‌

16-1 يوردومون‌ ديرلي‌ سوزلري‌-ني‌ فرنگيز خانيم‌ حاجي ‌ستاري‌، دئدينيه‌ گوره‌ گنج‌ چاغلاريندان‌ توپلاميش‌ و نهايت‌ 1382 ينجي‌ايلده‌ 264 صحيفه‌ده‌ چاپ‌ و يايينلانميش‌دير. بو كيتابدا آتالار سوزونون‌ بير سيراسي‌ اونلارين‌ فارسجا ترجمه‌سي‌ ايله‌ برابر وئريلميشدير. كيتاب‌ آباد اولاسان‌ خلخال‌، يئل‌ ياتار گرميش‌ قالخار، مثلي‌ ايله‌ باشلانميش‌ و اولويه‌ رحمت‌ يئتيشر. له‌ سوناچاتير.

آتالار ناقلي‌

17-1 توركمن‌جه‌ اولان‌ بوآتالار سوزون‌، گنج‌ آراشديريجي‌، مهندس‌ مشهدقولو قيزيل‌ 82ينجي‌ ايلين‌ باهار فصلينده‌ تهراندا اولان ‌انديشه ‌نو ناشرلييي‌ همتي‌ ايله‌ 118 صحيفه‌ده‌ نشر ائتديره‌بيلميش‌دير. مشهدقولو قيزيلين‌ «آتالار ناقلي‌» كيتابي‌ ايكي‌ اون‌ سوزدن‌ سونرا«آبراي‌ دوكولسه‌ تاپيپ‌ بولماز، ياغ‌ دوكولسه‌ ايييپ‌ (=آليپ‌) بولماز» سوزو ايله‌ باشلانيب‌ و نهايت‌ «ييغيلسانگ‌ بوكه‌دن ‌ييقيل‌» مثلي‌ ايله‌ بيتير.

آتالار دئييب‌لر

18-1 «آتالار دئييب‌لر» باشليقلي‌ A4 اندازه‌ سينده‌ اولان‌ جزوه‌ني‌ تبريزده‌، حسن‌بيگ‌ هادي‌ توپلايب‌ 20 صحيفه‌ده‌ 1382 ينجي ‌ايلين‌ پاييزيندا نشر ائتميشدير. بو كيتاب‌ لاتين‌ آلفابئدينده‌ يازيلميش‌ و ايكي‌مين‌ده‌ن‌ زياده‌ آتالار سوزون‌ احتوا ائدير. حسن‌به‌يين‌ توپلاديغي‌ آتالار سوزو، «آج‌ آيي‌ اويناماز اوغول‌» سوزو ايله‌ باشلايب‌ و «زورناچينين‌ گوز نئيينه‌ گرگ‌دير» ايله‌ باشا چاتير.

ادب‌ خزينه‌سي‌

1-2 ادب‌ خزينه‌سي‌ آدي‌ ايله‌ نشر اولان‌ بو فولكلور مجموعه‌سي‌ 1359دا تهراندا شانجانلي‌ علي‌ اصغر خرم‌ين‌ تثببثي‌ ايله‌ 380صحيفه‌ده‌ چاپ‌ و يايينلانميش‌دير. بو مجموعه‌ده‌ باياتي‌، عاشيق‌ پوئزياسينا داير شعرلر، كلاسيك‌ شعرلر و... بول‌-بول‌ يئر آچيلميش‌ و نهايت‌ كيتابين‌ 245 ينجي‌ صحيفه‌سينده‌ «آتالار سوزو و ضرب‌ المثل‌لر» عنواني‌ ايله‌ «آباد يئره‌ سو گئده‌ر» ايله‌ باشلايب‌ و نهايت ‌«ييه‌نين‌ و گييه‌نين‌ پايين‌ ا... يئتيره‌ر» له‌ سونا چاتير. خرم‌ بو مجموعه‌ده‌ 3700 حدودوندا آتالار سوزونه‌ يئر آچميشدير.

آذربايجان‌ فولكلورو

(يئكانات‌ منطقه‌سي‌ منوقرافياسي‌ اساسيندا)

2-2 بو ده‌يرلي‌ مجموعه‌ني‌ مهندس‌ ميرهدايت ‌حصاري‌ جنابلاري‌ 50 ايلدن‌ بري‌ توپلاديغي‌ ماتيرياللارين‌ اساسيندا توپلاميش‌ و 1379 ينجي‌ ايلده‌ تابان‌ و شهريور ناشرلري‌ واسطه‌سي‌ ايله‌ چاپ‌ عرفه‌سينده‌ چاتديرا بيلميش‌دير. بو فولكلور توپلوسوندا 1087آتالار سوزونه‌ده‌ ماراقلار يئر وئريلميشدير. بيرينجي‌ آتالار سوزو، آت‌ آت‌ اولونجا، يييه‌سي‌ مات‌ اولار. لا باشلاميش‌ و سونونجوسو ايسه‌ ييخيلانين‌ داليسيجا داش‌ آتان‌ چوخ‌ اولار، لا قورتولور.

دنياي‌ سبز آذري‌ زبان‌ها

3-2 فارسجا متني‌ اولان‌ بو كيتابي‌ 79 ينجي‌ ايلين‌ پاييزيندا اصغر جدائي‌ قوم‌ شهرينده‌ 208 صحيفه‌ده‌ «طاووس‌ بهشت‌» ناشرلييي ‌طرفيندن‌ چاپ‌ ائتديره‌ بيلدي‌. همين‌ كيتابدا ماهني‌لار، نغمه‌لر، اويودلر،و سايرلرله‌ برابر آتالار سوزونه‌ ده‌ يئر آچيلميشدير. بو كيتابين‌ بيرينجي‌ آتالار سوزو بئله‌ باشلانير.

همساينين‌ تويوغي‌ نظره‌ غاز گلر
آدامين‌ اوز مالي‌ نظره‌ آز گلر

و ائشگه‌ گوجو چاتمير پالانين‌ دوير» ايله‌ بيتير. همين‌ كيتابين‌ ماراقلي‌ حيصه‌سي‌ بوندان‌ عبارت‌ دير كي‌، آتالار سوزونون ‌ايشله‌ندييي‌ شهر مثلين‌ اوستونده‌ وئريلير. مثال‌ اولاراق‌ خسروشهري‌-ارموي‌، هشترودي‌، ماكي‌، تبريزي‌، قشقائي‌...

گويجه‌ يازيلار

4-2 گويجه‌ يازيلار عنوانين‌ داشيان‌ ادبي‌، بديعي‌ مجموعه‌ده‌ 1000دن‌ زياده‌ آتالار سوزو «ائلين‌ سوزو عاغلين‌ گوزو» باشليغي‌ ايله‌ حسن‌ بيگ‌ هادي‌ و رحيم‌ گوزل‌-ين‌ امك‌لري‌ ايله‌ قلمه‌ آلينميش‌دير. «گويجه‌ يازيلار» مجموعه‌سي‌ 1382 ينجي‌ ايل‌ تبريز شهرينده‌ حسن‌بيگ ‌هادي‌نين‌ همتي‌ ايله‌ 54 صحيفه‌ A4 واراغيندا جزوه‌ شكلينده‌ يايينلانميشدير. بورادا گلن‌ آتالار سوزو آت‌ آي‌ ليغين‌،دوه‌ ايل‌ ليگين‌ دوشونور. سوزو ايله‌ باشلانيب‌ و يينه‌ سينه‌ باخ‌، آتين‌ ناللا. ايله‌ بيتير.

تجريد اللغات‌

5-2 تجريد اللغات‌ آدي‌ ايله‌ تانينميش‌ نصابي‌ حاج‌ مصطفي‌ اوغلو آخوند ميرزه‌علي‌ بادكوبي‌ قوشوب‌ 1314 قمري‌ده‌ تهراندا چاپا يئتيرميش‌دير. همين‌ نصابدا بول‌-بول‌ آتالار سوزونه‌ يئر وئريلميشدير.

ائل‌ ديلي‌ و ادبياتي‌

6-2 هله‌ بو گونه‌ قدر 7 جلدي‌ نشر اولونان‌ ائل‌ ديلي‌ و ادبياتي‌ باشليقلي‌ ادبي‌ و بديعي‌ مجموعه‌ده ‌ده‌ بير چوخ‌ يئرلي‌ آتالار سوزونه ‌ماراقلا يئر آچيلميشدير. بو مجموعه‌ده‌ اردبيل‌، زنگان‌، خالخال‌، قاراداغ‌ و ساير يئرلريميزده‌ ايشلديلن‌ آتالار سوزلرينده‌ن‌ اورنك‌لر وئريلميشدير.

آتالار سوزو

1-3 بو كيتابي‌ تبريزلي‌ علامه‌ مدرس‌، 8 جلدليك‌ ريحانه‌ الادب ‌صاحبي‌» ترتيب‌ وئرميشدير. علامه‌ مدرسين‌ 307 صحيفه‌ليك‌ بو ده‌يرلي‌ كيتابي‌ چاپ‌ عرفه‌ سينه‌ چاتسادا تاسفله‌ چاپ‌ اولماميشدير.

آتالار سوزو

2-3 «از صبا تا نيما» كيمي‌ ده‌يرلي‌ مشروطه‌ ادبياتيندا يازيب‌، زحمتكش‌ ژورناليست‌ رحمتلي‌ يحيي‌آرين‌پور دا ال‌ يازمالاري‌ ايچره ‌بير دفترين‌ده‌ «آتالار سوزو» دولدورو. نه‌ يازيق‌ كي‌ بو اثر ده‌ اوستاد آرين‌پورون‌ بير سيرا باشقا اثرلري‌ كيمي‌ حله‌ليك‌ چاپ ‌اولماميش‌دير.

فيروز آبادين‌ يئرلي‌ ضرب‌ المثل‌لري‌

3-3 بو كيتابي‌ دا قاشقاي‌ تدقيقاتچي‌سي‌ اسداله‌ مرداني ‌رحيمي‌ توپلاميشدير و آديندان‌ بللي‌ اولدوغو كيمي‌ فيروزآباددا ايشله‌لنن ‌آتالار سوزلرين‌ احتواء ائدير. «فيروز آبادين‌ يئرلي‌ ضرب‌ المثل‌لري‌» تاسف‌له‌ هله‌ليك‌ چاپ‌ اولماميش‌، آنجاق‌ چاپ‌ عرفه‌ سينده‌دير.

ريشه‌هاي‌ تاريخي‌ ضرب‌ المثلهاي‌ تركي‌ قشقايي‌

4-3 بو چاپ‌ عرفه‌ سينده‌ اولان‌ كيتابي‌ دا قاشقايي‌ تورك‌لرينين‌ قيغيلجيم‌ آراشديريجي‌سي‌ اسداله‌ مرداني‌ رحيمي‌ توپلاميش‌ و آديندان‌ بللي‌ اولدوغو كيمي‌ قشقاي‌ تورك‌لرينين‌ ضرب‌ المثل‌لرينين‌ تاريخي‌ كوك‌لرين‌ احتوا ائدير.

آتالار سوزونون‌ ايضاحي‌

5-3 بو چاپ‌ اولماميش‌ اثرده‌ جنوب‌ آذربايجان‌ تازاجا ا... هين‌ رحمه‌ تينه‌ گئده‌ن‌ شاعير و عاليم‌لرينده‌ن‌ بيريسي‌ اولان‌ رضاغفاري‌نين‌ ايدي‌. بو كيتابدا آتالار سوزوندن‌ يارانان‌ حئكايه‌لر و يا اوز وئرميش‌ ماجرالاردان‌ توره‌نن‌ آتالار سوزوندن‌ سوز گئدير. بو كيتاب‌ چاپ‌ عرفه‌ سينه‌ چاتسا دا، حله‌ليك‌ ايشيق‌ اوزو گوره‌ بيلمه‌ميش‌دير.

آتالار سوزو

6-3 بو 17 مين‌ حدودوندا اولان‌ كيتابي‌ توپلايان‌ تبريز يازيچي‌لاريندان‌ اولان‌ احمد آذرلو ايل‌لر بويو اؤزو ايله‌ ساخلاسا دا، بير قيسمتي‌ باكيدا نشر اولموشدور. آنجاق‌ تاسوف‌له‌ قالان‌ حيصه‌سي‌ حله‌ليك‌ ايشيق‌ اوزو گؤره‌بيلمه‌ميشدير.

آتالار سوزو

7-3 يئني‌ جه‌ آللاهين‌ رحمتينه‌ گئده‌ن‌ قهرمان‌ تخلص‌لو تبريزلي‌ حاج‌ غلامرضا مجدفرين‌ دئدينه‌ گوره‌ توپلاديغي‌ آتالار سوزونون‌ بير حيصه‌ سي‌ توركيه‌ده‌ چاپ‌ اولموش‌سا دا، گئنيش‌ بير حيصه‌سي‌ حله‌ليك‌ چاپ‌ اولا بيلمه‌ميشدير